Nowe wycieczki z Metamorfozami. Gliwiccy architekci – Mendelsohn

---

Początek XX wieku, to początek lawinowych zmian jakie zaczęły następować w pojmowaniu otaczającego świata. Odkrycia w dziedzinie nauk przyrodniczych, teoria Einsteina, rozwój nauk historycznych i geograficznych – to wszystko sprawiło, że zakończyła się pewna epoka kształtowana w dużej mierze przez dostatnie mieszczaństwo.

„… W tym stanie rzeczy sztuka poszła w kierunku skrajnego indywidualizmu, a proces twórczy oparł się na intuicji artysty. Załamał się racjonalizm, który był podstawą rozwoju nowej architektury. Ekspresjonizm rozwinął się szczególnie w Niemczech i w krajach Europy Północnej. W twórczości architektów był zwykle tylko okresem przejściowym – choć dla niektórych jednocześnie punktem szczytowym ….”

Przemysław Trzeciak – Przygody architektury XX wieku

Jednym z wybitnych przedstawicieli tego nurtu był Erich Mendelsohn . Symbolika architektury Mendelsohna podkreślała poprzez wykorzystanie motywu silnie akcentowanych linii, podstawową właściwość zastosowanego materiału – stali, czyli wytrzymałość na rozciąganie. Inspiracją były też formy świata maszyn współczesnej cywilizacji.

Erich (Eric) Mendelsohn urodził się 21 marca 1887 w Olsztynie jako piąte dziecko Emmy z Jarusławskich i żydowskiego kupca Dawida. Po ukończeniu gimnazjum w Olsztynie, uczył się zawodu kupca, a następnie rozpoczął studia ekonomiczne na uniwersytecie w Monachium. W 1908 rozpoczął studia architektoniczne na Uniwersytecie Technicznym w Berlinie, zaś dwa lata później przeniósł się do Monachium gdzie w 1912 roku obronił dyplom z wyróżnieniem. W czasie studiów zajmował się dekoracją wystaw sklepowych i malowaniem plakatów, projektowaniem strojów na bale karnawałowe. Związany był z ekspresjonistyczną grupą „Błękitni jeźdźcy” w skład której wchodzili m.in. Klee i Kandinsky.

Pierwszy projekt zrealizował jeszcze podczas studiów – był to dom przedpogrzebowy Bet Tahara w Olsztynie. W latach 1912–1914 prowadził własną pracownię architektoniczną w Monachium. Jego najbardziej chyba znaną realizacją jest obserwatorium astronomiczne tzw. Wieża Einsteina w Poczdamie. W 1924 roku założył wraz z Mies van der Rohe i Walterem Gropiusem grupę artystyczną Der Ring skupiającą architektów zafascynowanych nowoczesnością. Podczas podróży po Ameryce poznał Franka Lloyd Wrighta, zainspirował się też transatlantykami i nowoczesnymi na owe czasy tramwajami. Na wiosnę 1933 roku Mendelsohn ze względu na żydowskie pochodzenie wyemigrował do Anglii. Jego majątek został przejęty przez nazistów, wykreślono go z listy Związku Architektów Niemieckich i wydalono z Pruskiej Akademii Nauk. W 1935 roku otworzył biuro w Jerozolimie. Od 1941 mieszkał w USA. Zmarł 15 września 1953 w San Francisco.

Ważniejsze dzieła

• Dom przedpogrzebowy „Bet Tahara” w Olsztynie, 1913
• Wieża Einsteina w Poczdamie, obserwatorium astronomiczne, 1920–1921
• Dom Tekstylny Weichmanna w Gliwicach, 1921–1922
• Fabryka kapeluszy Friedrich Steinberg, Herrmann & Co w Luckenwalde, 1921–1923, częściowo zburzona 1935
• Przebudowa i rozbudowa siedziby wydawnictwa Rudolfa Mossego w Berlinie, 1921–1923
• Dom towarowy Schocken w Norymberdze, 1925–1926
• Dom towarowy Schocken w Stuttgarcie, 1926 –1928
• Dom towarowy Rudolf Petersdorff przy ul. Szewskiej we Wrocławiu (ob. Kameleon ), 1927–1928
• Dom towarowy Schocken w Chemnitz, 1927–1930
• Columbus-Haus na Potsdamer Platz w Berlinie, 1928
• Szpital rządowy w Hajfie, 1937–1938

Specjalną grupę realizacji Mendelsohna stanowią domy towarowe, z których pierwszym był właśnie Dom Tekstylny Weichmanna w Gliwicach i choć był to obiekt niewielki, stanowił swojego rodzaju poligon doświadczalny dla późniejszych projektów (we wrocławskim domu towarowym „Kameleon”, d. Rudolf Petersdorff zaprojektowanym 5 lat później, mimo jego większej skali, łatwo zauważyć elementy znane nam z gliwickiego dzieła, jak charakterystyczne gzymsy i dwupłaszczyznowe okna).

Idealny dom towarowy powinien stwarzać jak najlepsze możliwości ekspozycji i reklamy towaru, dlatego parter tworzą zawsze przejrzyste wielkie tafle szkła. Powyżej elewacja stanowi tło dla odpowiedniego wyeksponowania nazwy firmy.

Budynek został wzniesiony na zlecenie Erwina Weichmanna, kupca tekstylnego, a fakt, że podjął się tego znany już wtedy z awangardowych projektów architekt Erich Mendelsohn, odbierany był przez współczesnych jako wyróżnienie.

Gdy powstał, był najbardziej wyróżniającym się obiektem na całej ówczesnej Wilhelmstrasse (ul. Zwycięstwa), na której królowały bogato zdobione kamienice mieszczańskie. Ten prosty budynek o gładkich ścianach szokował ówczesnych gliwiczan.

Budynek oparty jest rzucie nieregularnego wieloboku, część zasadnicza jest trzykondygnacyjna, z tyłu nadbudowano jeszcze jedną kondygnację.

W elewacji parteru i pierwszego piętra pokazano żelbetowe słupy konstrukcyjne. Dynamizm formy podkreślają mocno wysunięte gzymsy.

Mendelssohn zaprojektował dla każdej kondygnacji inne okna, odpowiadające funkcji: parter to rozległe witryny domu towarowego, pierwsze piętro ma horyzontalne, pasmowe okna, na trzeciej kondygnacji pojawiają się niecodzienne okna, w których górne skrzydło jest wysunięte przed lico dolnego (podobne możemy obejrzeć we wrocławskim domu towarowym), na najwyższym piętrze były małe okienka – tam znajdowały się mieszkania pracowników.

Pod koniec XX wieku budynek był już kompletną ruiną, przed katastrofą nie ratowało go nawet wpisanie na listę zabytków. Przez ostatnie dziesięciolecia w obiekcie działały sklepy i punkty usługowe, które zniszczyły pierwotny wystrój dom towarowego.

Wojewódzki konserwator zabytków zalecał przywrócenie pierwotnej funkcji budynkowi, ale trudno było znaleźć najemcę, który wykorzysta cały obiekt. Ostatecznie nowy właściciel budynku firma Hurt-Metallco, nawiązała współpracę z bankiem PKO BP, całą modernizację przeprowadzono więc pod konkretnego użytkownika. Projekt adaptacji wykonała Pracownia Projektowa ARCHITEKT mgr inż. arch. Haliny Piotrowskiej-Hirszberg, a projekty konstrukcyjne opracowała Firma Inżynierska STATYK mgr inż. Grzegorza Komrausa – obie firmy z Katowic.

Ponieważ wewnątrz z dawnego wystroju zachowały się jedynie: klatka schodowa z oryginalną balustradą oraz łazienka ze świetlikiem na drugim piętrze – prace konserwatorskie skoncentrowano na tych elementach oraz elewacji. W łazience część elementów musiano wymienić z uwagi na znaczny stopień zniszczenia, zachowując jednak styl i klimat.

Pozostałe wnętrza dostosowano już do nowego użytkownika, ale zachowano układ parteru – jako wielkiej otwartej przestrzeni, lokując na parterze salę operacyjną banku. Odsłonięto wszystkie zaślepione otwory okienne i wymieniono stolarkę ściśle według historycznego kształtu, materiału, podziału i sposobu otwierania. Poddano modernizacji instalacje wewnętrzne, wymieniono stropy, konstrukcję stropodachu zamieniono na stalową. Tynki zewnętrzne trzeba było w całości skuć i położyć nowe, a ponieważ nie zachowały się żadne wiarygodne przekazy co do kolorystyki, zdecydowano o wyborze neutralnych odcieni szarości.

Prace trwały od marca do listopada 2002 roku. Realizacja otrzymała wyróżnienie Moderna 2005 .

EMMA – Gliwickie Metamorfozy

Materiały źródłowe:

Gleiwitz. Monographien deutscher Staedte , Gleiwitz 1925

Gliwice znane i nieznane ; Gliwice 2007

Jodliński L., Dom tekstylny Weichmanna w Gliwicach. Nieznane dzieło Ericha Mendelsohna ; Gliwice 1994

Trzeciak P., Przygody architektury XX wieku

Zwischen Expressionismus and Neuer Sachlichkeit: Das Seidenhaus Weichmann in Gleiwitz , Oberschlesisches Jahrbuch 10 (1994)

inwentaryzacja i dokumentacja projektowa modernizacji wykonana w Pracowni Projektowej „Architekt” Haliny Hirszberg

Zdjęcia archiwalne: Gleiwitz. Monographien deutscher Staedte, Gleiwitz 1925, fot. Halina Hirszberg

Zdjęcia współczesne: gliwiczanie